Χριστιανισμός και πνευματικός πολιτισμός

Χριστιανισμός και πνευματικός πολιτισμός

Nicolas Berdyaef, Το πεπρωμένο του ανθρώπου στο σύγχρονο κόσμο, εκδ. Π. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 1980, σελ. 121-143, μτφρ . Ευτυχίας Β. Γιούλτση

 

Στις μέρες μας όλοι μιλούν για την κρίση του πνευματικού πολιτισμοί και εκφράζεται ανησυχία για το μέλλον του. Η κρίση αυτή κοινωνιολογικά οφείλεται στο γεγονός ότι μια αριστοκρατική αρχή, αρχή ποιοτική, είναι συναφής με κάθε ανώτατο πολιτισμό και ότι η αρχή αυτή απειλείται σοβαρά από την πορεία του εκδημοκρατισμού και της ισοπεδώσεως από την κυριαρχία των μαζών. Ζούμε σε μια εποχή λαϊκής εξεγέρσεως ενάντια σε κάθε αριστοκρατικό στοιχείο του πνευματικού πολιτισμού. Τα νέα απολυταρχικά κράτη εκφράζουν απέναντι στον πολιτισμό έναν καθαρά λαϊκό χαρακτήρα και συμβολίζουν την κυριαρχία της ποσότητας πάνω στην ποιότητα. Ο αρχαίος ελληνορωμαϊκός πολιτισμός ήταν γενικά αριστοκρατικός. Ο πολιτισμός εκείνος βασιζόταν στη διατήρηση και προστασία της ποιότητας. Τον ίδιο χαρακτήρα είχε και η Αναγέννηση..

Ο πνευματικός πολιτισμός αναπτυσσόταν στα περιθώρια του ελεύθερου χρόνου μιας πνευματικής αριστοκρατίας χάρη στη δυνατότητα μιας υπερβολικής δραστηριότητας δημιουργικών δυνάμεων και είχε ως προϋπόθεση την ανισότητα. Θα έλεγε κανείς ότι ο πνευματικός πολιτισμός ποτέ δεν ήταν για ολόκληρη τη μάζα της ανθρωπότητας και ποτέ δεν υπηρέτησε την ικανοποίηση όλων των ανθρώπινων αναγκών. Το γεγονός ότι είχε ένα δημοκρατικό χαρακτήρα δε σήμαινε διόλου ότι αντιστοιχούσε στο επίπεδο του λαού και ήταν η πραγματοποίηση των προσταγών του.

Στις μέρες μας όλο και πιο πολύ διατυπώνεται το αίτημα να γίνει ο πολιτισμός λαϊκός με την έννοια ότι θα ανταποκρίνεται στις επιθυμίες των μαζών. Οι απαιτήσεις αυτές μετασχηματίζουν το χαρακτήρα του σε ένα φαινόμενο ολότελα διαφορετικό που του χρειάζεται ένα καινούριο όνομα. Μερικές φορές τον ονομάζουν πολιτισμό, άλλα αυτό είναι ένας όρος καθαρά συμβατικός.

Η κυριαρχία των μαζών, της ανώνυμης ποσότητας, που σ' ένα τόπο παίρνει τη μορφή αστικής δημοκρατίας με τη δικτατορία των χρημάτων τη μεταμφιεσμένη και αόρατη, και σ' έναν άλλον τη μορφή του απολυταρχικού κράτους με την απροκάλυπτη δικτατορία των ηγετών, δημιουργεί μια ακόμα πιο δύσκολη κατάσταση για τις δημιουργικές πολιτισμικές δυνάμεις και για την πνευματική αριστοκρατία· πραγματικά οι διανοούμενοι υποφέρουν από μια αληθινή αγωνία. Η υλική και ηθική τους κατάσταση γίνεται όλο και περισσότερο αφόρητη· σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία η πνευματική αριστοκρατία ε ξαρτάται από το κεφάλαιο και τα ταπεινά γούστα του όχλου. Σε μια απολυταρχική ή κομμουνιστική δημοκρατία αυτή εξαρτάται από την ιδεολογική δικτατορία της εξουσίας που ισχυρίζεται ότι θα οργανώσει το πνεύμα.

Ζούμε σε μια εποχή «κοινωνικών επιταγών» που καθορίζουν αυτό που πρέπει να είναι ο πολιτισμός, η τέχνη, η φιλοσοφία, η φιλολογία, η επιστήμη ακόμα και η θρησκεία. Δεν υπάρχει όμως «κοινωνική επιταγή» που να απαιτεί έναν πολιτισμό ποιότητας, έναν πνευματικό πολιτισμό, μια αληθινή φιλοσοφία και μια πραγματική τέχνη. Η αναγκαστική διανοητική προσφορά υπάρχει γενικά στις σφαίρες της τεχνικής, των εφαρμοσμένων φυσικών επιστημών, της οικονομίας και δεν έχει απαιτήσεις για το πνευματικό και την πνευματικότητα. Οι ενέργειες του πνεύματος μετασχηματίζονται και απευθύνονται σε πράγματα που δεν ανήκουν διόλου στην πνευματική τάξη. Από κοινωνική άποψη οι διανοούμενοι είναι ανυπεράσπιστοι. Η υλική τους ύπαρξη είναι ανασφαλής και στερείται από κάθε υλική υποστήριξη. Πολύ συχνά αναγκάζονται να αισθάνονται την αχρηστία τους και προσαρμόζονται σε νέες καταστάσεις για να ξεφύγουν από την ολοκληρωτική καταστροφή.

Είναι αλήθεια πως ποτέ δεν ήταν εύκολη και φυσιολογική η κατάσταση των Ιδρυτών και δημιουργών του πνευματικού πολιτισμού. Αυτό ίσχυε ακόμα και για την εποχή της Αναγεννήσεως. Δημιουργούσαν συμπτωματικά και μόνο, χωρίς να γνωρίζουν για ποιόν προορίζονταν τα έργα τους. Όμως η δημιουργία τους ήταν συγκριτικά ελεύθερη· από υλική άποψη οι συγγραφείς, οι ζωγράφοι και οι σοφοί ήταν εξαρτημένοι από «προστάτες». Ζούσαν σε μια πολυσύνθετη και διαφοροποιημένη κοινωνία, αλλά σε κοινωνία που δεν είχε ακόμα ενοποιηθεί και όπου η δικτατορία δεν επιβαλλόταν στο πνεύμα. Γι' αυτό κι αυτοί είχαν την ευχέρεια να διαλέγουν το δρόμο τους.

Ο καπιταλισμός του δέκατου ενάτου αιώνα, με τον οικονομισμό και τη μυστική τυραννία του χρήματος, παραμόρφωσε και κηλίδωσε την καθαρότητα του πνευματικού πολιτισμού προσαρμόζοντας την στα συμφέροντα των αστικών τάξεων. Από άποψη μορφής η διανόηση διατηρούσε μια ολοκληρωτική ελευθερία δημιουργίας, αλλά από άποψη υλική υπέφερε από καταπίεση, μοναξιά, μιζέρια και έλλειψη κατανοήσεως. Ένας μεγάλος αριθμός δημιουργών επιδοκίμαζε τη νοσταλγία ενός «λαϊκού» και «οργανικού» πνευματικού πολιτισμού.

Αυτή η κοινωνική απομόνωση είναι ένα χαρακτηριστικό φαινόμενο της αστικής εποχής. Ορισμένοι διανοητές απολάμβαναν τη μοναξιά και αγωνίζονταν να παραμείνουν σ' αυτή. Μερικές φορές παρατηρούσε κανείς το φαινόμενο της μοναξιάς μιας ολόκληρης ομάδας διανοουμένων. Στο Μεσαίωνα η Ελλάδα είχε θρησκευτικό πολιτισμό πραγματικά «οργανικό». Ο πολιτισμός εκείνος αγκάλιαζε έναν ολόκληρο λαό. Αυτό όμως ήταν κάτι το ολότελα διαφορετικό από αυτό που συμβαίνει στη δημοκρατική μας εποχή. Γιατί τότε οι μάζες ζούσαν μέσα σ' έναν ιεραρχημένο κόσμο, θρησκευτικά καθιερωμένο· ακόμα δεν είχε επισυμβεί το χάσμα ανάμεσα στους δημιουργούς και το λαό. Ήταν ένας πολιτισμός «κοινωνικής επιταγής», αλλά μιας επιταγής που δεχόταν και είχε ως προϋπόθεση την ποιοτική αριστοκρατική αρχή της δημιουργίας. Ο πολιτισμός εκείνος αγνοούσε τον ατομοκρατισμό της Αναγεννήσεως και της αστικής εποχής. Ήταν ένα συλλογικό έργο, ξένο στον ελληνικό τύπο της παιδείας.

Ο πολιτισμός της αρχαίας Ελλάδας είχε μέσα του αυτό το στοιχείο της «κοινωνικής επιταγής» σε υψηλότερο βαθμό από όσο γενικά πιστεύεται. Δεν είχαμε τότε μια «καθαρή» τέχνη, γιατί η τέχνη εκπλήρωνε ένα κοινωνικό ρόλο· υπηρετούσε τη συλλογικότητα . Ο πνευματικός πολιτισμός ήταν ταυτόχρονα έργο ενός ολόκληρου λαού και μαζί έργο αριστοκρατικό. Ο συνδυασμός αυτός της λαϊκότητας και της οργανικής ποιότητας στον πνευματικό πολιτισμό είναι χαρακτηριστικό των πρώιμων «οργανικών» εποχών.

Στην εποχή μας, που τείνει σ' ένα μη οργανικό κολλεκτιβισμό, όλα έχουν αλλάξει. Οι μάζες επικοινωνούν με τον πολιτισμό κι η επικοινωνία αυτή είναι σωστή και αναγκαία. Γιατί ο λαός δεν πρέπει να παραμένει στο σκοταδισμό. Στο παρελθόν οι μάζες συμμετείχαν στον πνευματικό πολιτισμό με τη βοήθεια της θρησκείας, κι οι πνευματικοί τους θησαυροί ήταν σχεδόν αποκλειστικά θρησκευτικοί· ακριβώς χάρη σ' αυτή την επικοινωνία γινόταν πραγματικότητα η επαφή των λαϊκών μαζών με την πνευματική αριστοκρατία.

Μόνο η θρησκεία είναι ικανή να πραγματοποιήσει μια παρόμοια συγχώνευση· ούτε η φιλοσοφία, ούτε η επιστήμη, ούτε η τέχνη ή η φιλολογία δε διαθέτουν αυτή την ικανότητα. Κάθε υψηλής ποιότητας πολιτισμός που δεν έχει θρησκευτική βάση χωρίζεται αναπόφευκτα από τη λαϊκή ζωή κι έτσι δημιουργείται μια απομονωμένη πνευματική αριστοκρατία που αναγνωρίζει φανερά την αχρηστία της.

Ο ανθρωπιστικός πολιτισμός δεν ήταν ποτέ δημοκρατικός. Ήταν η έκφραση των ανώτερων τάξεων που δεν είχαν πραγματικά κοινωνική θεμελίωση. Η δικαιωμένη πορεία του εκδημοκρατισμού, που εισάγει μεγάλες μάζες στον πνευματικό πολιτισμό, εκπροσωπεί μια αρνητική άποψη από το γεγονός ότι κατεβάζει το ποιοτικό επίπεδο. Πραγματικά μετά από αυτόν τον εκδημοκρατισμό οι μάζες έφτασαν σ' ένα καλύτερο επίπεδο γνώσεως. Ανανέωσαν τις πνευματικές τους δυνάμεις και άρχισαν να ασκούν επίδραση στον πολιτισμό και να τον προσαρμόζουν στο επίπεδό τους με την ευρύτερη σημασία του όρου. Τα πολιτιστικά επιτεύγματα παραποιούνται μέσα στα κυκλώματα της κοινωνικής μετριότητας. Η πνευματική αριστοκρατία απομονώνεται όλο και περισσότερο, αδυνατεί με το πέρασμα του χρόνου και παρουσιάζει συμπτώματα αγωνίας. Οι εκπρόσωποι της διακατέχονται από την αίσθηση του θανάτου. Αυτή είναι η πνευματική παρακμή, η αποδυνάμωση των ζωτικών πηγών.

Μια μερίδα διανοουμένων αγωνίζεται να σωθεί με την προσαρμογή της στις μάζες, τα γούστα και τα αιτήματα τους και προσπαθεί να συμμορφωθεί με την «κοινωνική επιταγή»· Η ίδια όμως η ύπαρξη της πνευματικής αριστοκρατίας που είναι χωρισμένη από το λαό γίνεται όλο και πιο πολύ άχρηστη και ακατανόητη, δεν έχει πια μέλλον· η κρίση αυτή του ποιοτικού πνευματικού πολιτισμού και το τραγικό πεπρωμένο των εκπροσώπων του είναι μια κατάσταση φανερά αναπόφευκτη που θα βρει διέξοδο μόνο σε μια πνευματική επανάσταση και μια θρησκευτική αναγέννηση. Η πολιτιστική αναγέννηση είναι αδύνατη, γιατί γέρασε ο κόσμος. Χρειάζεται μια ανάσταση των θρησκευτικών δυνάμεων που θα είναι σε θέση να λύσει το πρόβλημα της σχέσεως ανάμεσα στις αριστοκρατικές και δημοκρατικές αρχές, τις κοινωνικές και προσωπικές στη σφαίρα του αληθινά πνευματικού πολιτισμού.

Ο ρωσικός κομμουνισμός και ο γερμανικός εθνικοσοσιαλισμός περικλείουν κι οι δυό μια ιδεολογική δικτατορία πάνω στο πνεύμα. Γι' αυτό κι ο πολιτισμός, που δημιούργησαν τα δυο αυτά πολιτεύματα, εκφράζει μια «κοινωνική επιταγή» που όπως στη Ρωσία το ίδιο και στη Γερμανία πήρε φοβερές μορφές και δημιούργησε μια ατμόσφαιρα που καταπνίγει τους διανοουμένους. Έτσι πραγματοποιείται η ιδέα ενός συλλογικού πολιτισμού, πολιτισμού ενός ολόκληρου λαού, τέτοιου που οραματίζονταν οι διανοούμενοι του δέκατου ενάτου αιώνα όπως ο R . Wagner στη Γερμανία, ο V . Ι vanov κι οι συμβολιστές στη Ρωσία. Είναι κάτι σχετικό με την κατάπτωση του ατομοκρατισμού στο τέλος της Αναγεννήσεως που επεσήμανα πολλές φορές σε προηγούμενα έργα μου.

Υπάρχει καμιά αλήθεια η δικαίωση σ' αυτή την πορεία; Τα αποτελέσματα της μπορούν να αντιπαραβληθούν με τον παλιό φιλελεύθερο ατομοκρατισμό ; Νομίζω ότι πρόκειται για μια μεγάλη αλήθεια. Ο παλιός φιλελευθερισμός είναι χρεωκοπημένος και βρίσκεται στο δρόμο της παρακμής.

Είναι δίκαιο να θεωρήσουμε ότι η πολιτιστική δημιουργία πρέπει να είναι η εξυπηρέτηση ενός υπερατομικού σκοπού που ο εγωισμός της τάξεως των διανοουμένων δεν μπορεί να δικαιολογήσει. Η ιδέα της υπηρεσίας είχε σχεδόν ολοκληρωτικά εξαφανιστεί στον αιώνα της Αναγεννήσεως και στην εποχή του φιλελευθερισμού. Η ιδέα όμως της υπηρεσίας ενός υπερατομικού σκοπού δε συγκρούεται με την ελευθερία του πνεύματος, με τη δημιουργική ελευθερία. Αντίθετα η δημιουργική εξυπηρέτηση είναι μια ελεύθερη εξυπηρέτηση και δεν μπορεί να θεωρηθεί όμοια με μια πολιτική ή στρατιωτική υπηρεσία. Η δικτατορία που ασκείται πάνω στο πνεύμα καταργεί τη δημιουργική ελευθερία και ακόμα περισσότερο περιορίζει τη διανόηση σ' ένα μισθό. Την αναγκάζει να προδώσει τα ιδεώδη της, την οδηγεί στη δουλικότητα και αξιώνει τη συμμόρφωση της με την «κοινωνική επιταγή» κάτω από την απειλή του μαστιγίου . Με μια λέξη η δικτατορία αυτή παραλύει τις συνειδήσεις. Και σ' αυτή την τυραννία μόνη μια ηρωική αντίσταση μπορεί να ορθωθεί. Η φθορά της πνευματικής αριστοκρατίας είναι εύκολη, επειδή η ζωή της είναι ηθικά και υλικά αφόρητη. Η αριστοκρατία αυτή δεν μπορεί να προστατευθεί κοινωνικά και συχνά μεταβάλλεται σε μια μάζα ανέργων.

Η τάξη των διανοουμένων απειλείται με αφανισμό εξαιτίας της αχρηστίας της και με τον κίνδυνο τα μέλη της να μεταβληθούν σε δουλικούς υπαλλήλους του ιδεοκρατικού κράτους με τη δικτατορία του πάνω στο πνεύμα. Οι ανώτερες πολιτιστικά τάξεις ζουν από καιρό μια απομονωμένη ζωή, κλειστή και στερημένη από την ευρύτερη κοινωνική βάση και μακριά από τη ζωή του λαού. Πρόκειται για ένα χωρισμό, αλλά και για μια βαθιά ρήξη ανάμεσα στη θεωρητική και πρακτική λογική, ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη, ανάμεσα στο πνεύμα και την ύλη, ρήξη που προκάλεσε την αδυναμία και την παρακμή

Ο ανθρωπισμός ως θεμέλιο του ευρωπαϊκού πολιτισμού στάθηκε αδύναμος να αποκαταστήσει την ενότητα και να υποστηρίξει την πνευματική αριστοκρατία, όταν κορυφώθηκε η κοσμική θύελλα· δεν μπόρεσε να αντισταθεί στην πορεία της τεχνικής, στην εισβολή των μεγάλων μαζών στη ζωή κλπ.. . Έτσι, όπως είδαμε, ο ανθρωπισμός είναι ανίσχυρος να σώσει την αριστοκρατική αρχή του πνευματικού πολιτισμού και την προσωπική πρωτοτυπία.

Οι σκληρές δικτατορίες, που οικοδομήθηκαν πάνω στον απανθρωπισμό, κάνουν μια προσπάθεια να αποκαταστήσουν την ενότητα. Η ιδέα του οργανικού πολιτισμού και της οργανικής κοινωνικής τάξεως του δέκατου ενάτου και του εικοστού αιώνα έχουν ρομαντικό περιεχόμενο και έπαθαν ανεπανόρθωτη ζημιά κάτω από τα χτυπήματα της πανίσχυρης και αναπτυσσόμενης τεχνολογίας. Ο κόσμος φαίνεται να κινείται όχι προς μια ζωική και οργανική αλλά προς μια τεχνική και οργανωμένη ενότητα. Όμως όταν στη σύγχρονη κοσμική και κοινωνική αναταραχή εμφανιστεί το πρόβλημα του πεπρωμένου του ανθρώπου και της σωτηρίας του από τον απανθρωπισμό, ερχόμαστε αναπόφευκτα στο πρόβλημα της θρησκείας, σ' αυτό της πνευματικής κρίσεως και στην εμφάνιση μιας νέας πνευματικότητας.

 

Παρακολουθούμε μια κρίση όχι μόνο της ιστορίας, αλλά και του Χριστιανισμού όπως εμφανίζεται στην ιστορία και στην ανθρωπότητα. Ο ιστορικός Χριστιανισμός δεν είναι μόνο μια αποκάλυψη του Θεού, αλλά και μια δημιουργία του ανθρώπου, μια δημιουργία που είναι άλλοτε καλή κι άλλοτε κακή. Η καθαρότητα της Αποκαλύψεως συχνά κηλιδώθηκε από το ανθρώπινο στοιχείο, από την ανθρώπινη συνείδηση που προσπάθησε να την ερμηνεύσει. Οι αμαρτίες των Χριστιανών ήταν συχνά μεγάλες στο πέρασμα της ιστορίας. Αυτό που ήταν υπερβολικά ανθρώπινο, ήταν μια ψεύτικη θεοφάνεια . Η ιστορία του Χριστιανισμού και της Εκκλησίας είναι μια πορεία άλλοτε θεία κι άλλοτε ανθρώπινη. Γι' αυτό και σε μια τέτοια ζωντανή εξέλιξη παρουσιάστηκαν αναγκαστικά παθολογικά στοιχεία, συμπτώματα παρακμής· Η ελευθερία του ανθρώπου προϋποθέτει τη δυνατότητα υπάρξεως μέσα στην ιστορία και ορισμένων χριστιανικών αδυναμιών.

Ο Χριστιανισμός δεν είναι ο Θεός ούτε κι ο ίδιος ο Χριστός αν και ο Θεός και ο Χριστός ενεργούν στο Χριστιανισμό για να εκφραστεί η Εκκλησία. Ο Χριστιανισμός είναι η ανθρώπινη ιστορία και σ' αυτόν αντιπροσωπεύονται όλες οι αντιφάσεις της ανθρώπινης δημιουργίας που πέρασε ανάμεσα από τους πειρασμούς αυτού του κόσμου, πειρασμούς που κρύβονταν πίσω από το ιερό και το όσιο. Στη χριστιανική ιστορία ενεργεί μια εκπεσμένη ελευθερία που παρουσιάζεται ως η πραγματική θέληση του Θεού.

Η κρίση στο Χριστιανισμό είναι μια κρίση στις ψεύτικες θεοφάνειες, στην ψεύτικη ιεροποίηση του φυσικού και του ιστορικού που φέρνει τη σφραγίδα της καταπτώσεως. Παρά πολλά από τα σχετικά και ανάξια πράγματα έχουν παρουσιαστεί μέχρι σήμερα ιερότατα. Οι πορείες της καθιερώσεως του φυσικοϊστορικού και κοινωνικού τελικά επικράτησαν πάνω στις δυνάμεις εκείνες που δρούσαν για τη μεταμόρφωση της ζωής σε προφητικό στοιχείο της θρησκείας.

Η κρίση του Χριστιανισμού στην ιστορία είναι μια προφητική κρίση που προϋποθέτει την ανανέωση της ιερής φλόγας (προφητικό πνεύμα) και σημαίνει όχι μια απλή καθιέρωση, αλλά και μια μεταμόρφωση. Είναι μια κάθαρση που εγκαινιάζει το δρόμο προς μια φωτισμένη ζωή. Η κρίση σημαίνει ότι ο άνθρωπος τοποθετείται πρόσωπο με πρόσωπο μπροστά στις γυμνές και καθαρές πραγματικότητες. Η κατάρρευση πολλών ιστορικών καθιερώσεων ίσως σημαίνει ότι ο άνθρωπος πλησιάζει πραγματικά τα ιερά πράγματα, τα αγία των αγίων, το Θεό, δηλαδή Εκείνον που δε χρειάζεται την ανθρώπινη καθιέρωση. Είναι Αυτός που είναι άγιος « καθεαυτόν » και η αγιότητα Του είναι μια κρίση για τον κόσμο· κρίση της ιστορίας είναι ταυτόχρονα και κρίση του Χριστιανισμού που ως μέρος της ιστορίας μολύνθηκε από τους πειρασμούς και όλες τις πρόσκαιρες αντιφάσεις της. Ο Χριστιανισμός, ως ανθρώπινη εκδήλωση, κληρονόμησε όλα τα συμπλέγματα της ψυχικής και σαρκικής ζωής που αποκαλύπτονται σήμερα με την ψυχοπαθολογία, όπως ο σαδισμός και ο μαζοχισμός, το μαρτύριο του ίδιου και των άλλων. Τα συμπλέγματα αυτά είναι φανερά ακόμα και στην ίδια τη χριστιανική διδασκαλία και είναι δυνατό να επισημανθούν στη σχετική άποψη για τις ατέλειωτες τιμωρίες της κολάσεως. Στο σημείο αυτό χρειαζόμαστε οπωσδήποτε μια πνευματική κάθαρση.

Η κρίση αυτή συνεχίζεται σ' όλες τις σφαίρες της ζωής και του πολιτισμού. Είναι η κρίση των σφαλμάτων του μονισμού και του δυαλισμού, του άκρου υπαρξισμού και του άκρου υπερβατισμού, της θεοποιήσεως των ανθρώπινων σφαλμάτων και του υποβιβασμού της αξιοπρέπειας του ανθρώπου.

Η παγκόσμια κρίση δεν είναι παρά μια κρίση που επιβάλλεται «εκ των άνω» και «εκ των κάτω». Στην τραγική πάλη του Χριστιανισμού και της ιστορίας, που δεν είναι βέβαια κάτι το καινούριο άλλα το αιώνιο, ο Χριστιανισμός κρίνει την ιστορία. Κι αυτή με τη σειρά της κρίνει το Χριστιανισμό σε ό,τι έχει σχέση με τη χρονικότητά του. Η αποτυχία αυτή δείχνει τα σημεία όπου πέτυχε η ιστορία να θριαμβεύσει σε βάρος του Χριστιανισμού, πράγμα το όποιο σημαίνει και κρίση του Χριστιανισμού από την ιστορία. Η ήττα αυτή του Χριστιανισμού μετασχηματίζεται σε κρίση, αλλά κρίση με ιστορικό περιεχόμενο. Οι δυό αποτυχίες συνοψίζονται σε μια και αποκαλύπτουν σήμερα το ξέσπασμα τους.

Η κρίση στο Χριστιανισμό περνά πρώτα απ' όλα στην κοινωνική διάσταση που συνθέτει το κεντρικό πρόβλημα της εποχής μας. Χωρίς αμφιβολία η κατάργηση της δουλείας και της δουλοπρέπειας, η αναγνώριση της αξίας του κάθε ανθρώπου, της ελευθερίας της συνειδήσεως και της πνευματικής ζωής οφείλονται στις αθόρυβες και αφανείς επιδράσεις του Χριστιανισμού πάνω στις ανθρώπινες ψυχές. Οι Χριστιανοί όμως δε βίωσαν αμέσως τη δικαιοσύνη στην κοινωνική ζωή. Πολύ συχνά εφάρμοσαν την αδικία και προσάρμοσαν τις υψηλότατες πνευματικές αξίες στα συμφέροντα της κυρίαρχης τάξεως και του κατεστημένου. Κατάφεραν να κάνουν το Χριστιανισμό «αστικό». Και σήμερα είμαστε μάρτυρες μιας αδυσώπητης κρίσεως πάνω σ' αυτόν τον «αστικοποιημένο» Χριστιανισμό, αυτή την προσαρμογή στα ανθρώπινα συμφέροντα.

Έτσι, όπως είπαμε πιο πάνω, οι Χριστιανοί προκάλεσαν τη δημιουργία αξιοθρήνητων οργανώσεων σε σχέση με τη θρησκεία μέσα στη μάζα των εργαζομένων. Έκαναν το παν για να διευκολύνουν την αντιθρησκευτική προπαγάνδα ανάμεσα στους εργάτες. Το έργο της δημιουργίας μιας δικαιότερης και ανθρωπινότερης κοινωνικής τάξεως έγινε μέλημα όχι βέβαια των Χριστιανών αλλά μάλλον των εχθρών τους. Το θείο αποσπάστηκε από το ανθρώπινο. Απ' εδώ αρχίζει η κρίση και στην ηθική περιοχή.

Συχνά ο Χριστιανισμός αποδείχτηκε αντιανθρώπινος στην προσπάθεια του να κηρύξει την αγάπη για το Θεό χωριστά από την αγάπη για τον άνθρωπο· οι Χριστιανοί έβγαλαν λαθεμένα ηθικά συμπεράσματα από τη διδασκαλία για το προπατορικό αμάρτημα. Αρνήθηκαν την ανθρώπινη δημιουργία υποστηρίζοντας ότι η καταπίεση και ο πόνος ήταν χρήσιμοι για τον άνθρωπο της αμαρτίας και υπερασπίστηκαν την κοινωνική τάξη που διατηρούσε αυτή την καταπίεση. Η διδασκαλία της ταπεινότητας και της υποταγής ήταν εκείνη που έπαθε την πιο βαθιά παραμόρφωση. Έφτασε στο σημείο να απαιτεί την ταπεινότητα και την υποταγή ακόμα και στο κακό, την αποκήρυξη της φωνής της συνειδήσεως. Η θρησκεία της αγάπης και της ευσπλαχνίας έγινε συνώνυμη της σκληρότητας και της αναλγησίας.

Εδώ έχουμε μια προδοσία της αιώνιας θείας ιδέας του ανθρώπου που δημιουργήθηκε «κατ' εικόνα και ομοίωσιν Θεού», προδοσία του θεανθρώπου και της θεανδρικής ζωής. Η κρίση στο Χριστιανισμό συνεχίζεται και στην περιοχή του πνευματικού πολιτισμού, πολύ συχνά ως αποτέλεσμα της λαθεμένης ερμηνείας του ασκητισμού. Ο Χριστιανισμός πολέμησε την πολιτιστική δημιουργία, τη φιλοσοφία, την επιστήμη, την τέχνη, την τεχνική που, όπως κι η κοινωνική αναμόρφωση, δεν είχαν από πιο πριν εξ αγιαστεί από τον ίδιο. Η ανθρώπινη δημιουργικότητα απομακρύνθηκε από το Χριστιανισμό που άφησε να του διαφύγει η πρωτοβουλία αυτής της δημιουργικότητας.

Τέλος η ίδια η πνευματικότητα κι η παλιά αντίληψη του ασκητισμού πέρασαν από μια ανάλογη κρίση. Ο ασκητισμός θεωρήθηκε ως σκοπός παρά ως μέσο. Γι' αυτό έφτασε να εκφραστεί εχθρικά στη ζωή και τη δημιουργία, εχθρικά στον άνθρωπο· ο μοναχισμός συχνά στέγνωσε την ανθρώπινη καρδιά από την αγάπη για το Απόλυτο, γι' αυτό και υπάρχει ορθόδοξος η καθολικός μοναχισμός που σήμερα περνά από μια σοβαρή κρίση. Ο κόσμος έχει ανάγκη από μια μοναστική μορφή ολότελα ανανεωμένη, ανακαινισμένη από μια καινούρια πνευματικότητα. Γιατί ο παλιός μοναχισμός συχνά θεωρήθηκε ως μια φυγή μακριά από τον κόσμο και τους ανθρώπους, ως ένας μεταφυσικός εγωισμός, ως απροθυμία να μοιραστεί τα βάσανα του κόσμου και του ανθρώπου. Δεν εμπνεόταν αρκετά από τη χριστιανική αγάπη και το έλεος. Ήταν στερημένος από ανθρώπινη ζεστασιά. Κι ο κόσμος αντέδρασε σ' αυτό το είδος της πνευματικότητας που ήταν ένας εξευγενισμένος εγωισμός, μια αδιαφορία για την οδύνη του. Μονάχα μια αναγεννημένη πνευματικότητα μπορεί να αντισταθεί σ' αυτές τις αντιδράσεις· Η φροντίδα για τη ζωή του πλησίον, ακόμα κι η υλική η σωματική, στην ουσία έχει κάτι το πνευματικό. Η αγωνία για την εξασφάλιση του ψωμιού μου είναι ένα πρόβλημα υλικό. Η αγωνία όμως για το ψωμί του άλλου είναι ένα πρόβλημα πνευματικό. Ο Χριστιανισμός περνά κρίση και στη σφαίρα του φύλου, του ερωτά και του γάμου. Η χριστιανική διδασκαλία, που επικρατεί, αρνιέται τον ερωτά και τον καταδικάζει. Ο έρωτας με τη λεπτή σημασία του όρου αναγνωρίστηκε έξω από το Χριστιανισμό και ενάντια σ' αυτόν· εξάλλου ο έρωτας δημιούργησε την αστική οικογένεια, την κλεισμένη στον εαυτό της και τον οικονομικό εγωισμό. Αλλά η ζωή του έρωτα αποχωρίστηκε από το Χριστιανισμό. Η υψηλότερη σημασία του υμνήθηκε από τους τροβαδούρους της Προβηγκίας και υποστηρίχτηκε από τη λογοτεχνία και την ποίηση. Στη συνάφεια αυτή οι Χριστιανοί ζούσαν μέσα σε αντιφάσεις και σε μια διαρχία. Το φύλο, ο ερωτάς και ο γάμος ήταν δεμένα περισσότερο με το είδος και την οργάνωση της ζωής, την οικογένεια και λιγότερο με την προσωπικότητα που δεν μπορούσε να υποφέρει αυτή την υποχρέωση. Χτυπήθηκαν από την ασυμβίβαστη αυστηρότητα του Χριστιανισμού απέναντι στον ερωτά και την ασυνήθιστη επιείκεια απέναντι στην ιδιοκτησία που επιδοκιμάστηκε ακόμα και στις χειρότερες μορφές της.

Παρατηρούμε ακόμα μια κρίση της χριστιανικής θεολογίας με την ασφυκτική λογικοποίηση της αλήθειας και του μυστηρίου, την παραμόρφωση τους κάτω από τις κοινωνικές πιέσεις. Παράλληλα βλέπουμε μια παραποίηση στον τρόπο θεωρήσεως των εκπεσμένων ανθρωπίνων σχέσεων σε σχέση με τη θεία ζωή, των σχέσεων Θεού και ανθρώπων, Θεού και κόσμου. Εδώ μόνη μια δημιουργική θρησκευτική και φιλοσοφική σκέψη μπορεί να πραγματοποιήσει την απαραίτητη διεργασία καθάρσεως, την υπεράσπιση της αιώνιας χριστιανικής αλήθειας. Αυτές οι παραμορφώσεις, αυτός ο σκοταδισμός προσδιορίζονται από το γεγονός ότι ο άνθρωπος δεν μπόρεσε εύκολα να κατανοήσει την πληρότητα της θεανδρικής αλήθειας. Η ανθρώπινη ύπαρξη στράφηκε άλλοτε προς το Θεό και αποστράφηκε τον άνθρωπο κι άλλοτε προς τον άνθρωπο και αποστράφηκε το Θεό. Και πάλι όταν ο άνθρωπος απομακρυνόταν από τον άνθρωπο για να αναζητήσει το θεό έπεφτε στην παγίδα του φθαρμένου ανθρωπισμού του.

Το βασικό πρόβλημα της εποχής μας είναι η χριστιανική ανθρωπολογία. Μόνη η πληρότητα της χριστιανικής αλήθειας μέσα στο μεγαλείο της καθαρότητας της μπορεί να αγωνιστεί ενάντια στον απανθρωπισμό και να εμποδίσει την ανεπανόρθωτη καταστροφή του ανθρώπου. Έξω από το Χριστιανισμό και το Χριστό δεν υπάρχει ίχνος σωτηρίας για τον κόσμο που απειλείται.

Ο αναγεννημένος Χριστιανισμός αναλαμβάνει αυτή τη στιγμή την προστασία του ανθρώπου, την αξιοπρέπεια του, την ελευθερία του, τη δημιουργικότητα του, τις σχέσεις του. Μόνη η χριστιανική πνευματικότητα είναι σε θέση να δημιουργήσει μια δίκαιη κοινωνία. Τα κοινωνικά κινήματα περιορίζονται στην εξωτερική οργάνωση της κοινωνίας.

Είναι γνωστό ότι ο κόσμος περνά μια φοβερή και αφόρητη οικονομική και πολιτική κρίση, αλλά η βαθύτερη κρίση βρίσκεται στην πνευματική του κατάσταση· η ίδια η ύπαρξη της πνευματικότητας και η επιβίωση της απειλούνται από ένα θανάσιμο κίνδυνο. Ζούμε σ' έναν κόσμο που είναι εκτεθειμένος στον παραλογισμό, έναν παραλογισμό που δε γνωρίσαμε ποτέ στο παρελθόν. Οι φιληδονίες και η προσκόλληση στο πρόσκαιρο διέσπασαν την ισορροπία του κόσμου. Ο κόσμος κι η τάξη του διασαλεύτηκαν και για μια ακόμα φορά έπεσαν στην παγίδα του πολυδαιμονισμού, από τον οποίο κάποτε τον λύτρωσε ο Χριστιανισμός.

Η άποχριστιανοποίηση οδήγησε στον απανθρωπισμό που με τη σειρά του προκάλεσε την παραφροσύνη, αφού πέτυχε να αμαυρώσει την ίδια την εικόνα του ανθρώπου. Ο άνθρωπος είναι εκτεθειμένος σ' όλες τις δαιμονικές δυνάμεις. Νόμισε πως ελευθερία είναι η τέλεια υποταγή στις δυνάμεις αυτές που ήταν κοσμικές και κοινωνικές σε μια παράλογη σύνθεση. Ο απανθρωπισμός τοποθετεί τον άνθρωπο κάτω από την κυριαρχία της δαιμονικής κτήσεως με την απώλεια της ισορροπίας του. Και αυτό που είναι ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στην εποχή μας είναι ότι η δαιμονική κτήση εμφανίζεται οργανωμένη· όταν το πνεύμα σταματά να κατευθύνει το σωματικό και ψυχικό άνθρωπο, αυτός χάνει την εσωτερική του ισορροπία και ακεραιότητα.

Κοσμικές και κοινοτικές δυνάμεις εισβάλλουν στην εσωτερική μας ζωή και την οργανώνουν με τη βοήθεια της υποβολής· το αποτέλεσμα είναι ότι ο άνθρωπος φτάνει στο σημείο να κατέχεται ή από τις στοιχειώδεις κοσμικές δυνάμεις της γης, της φυλής, του έθνους και του φύλου ή από τις κοινωνικές των οικονομικών συμφερόντων, του χρήματος, της τάξεως, της ομάδας και του κόμματος. Αλλά ο πνευματικός άνθρωπος είναι ολότελα αποδιοργανωμένος. Έχασε τη δύναμη να αντιστέκεται στη δαιμονική πίεση. Αυτή είναι η απώλεια της ίδιας της αρχής του προσώπου, γιατί το πρόσωπο είναι πνεύμα και ως πνεύμα έχει τη δύναμη να αντιστέκεται σ' όλες τις ανώνυμες κοσμικές και κοινωνικές δυνάμεις. Το πνεύμα εκφράζει την εσωτερική ανάπτυξη που προσβλέπει στη μεταμόρφωση της ψυχής και του σώματος.

Στην ομαδική παραφροσύνη, τον πολυδαιμονισμό και τη σύγχρονη ειδωλολατρία μπορεί να αντισταθεί μονάχα μια κινητοποίηση των πνευματικών δυνάμεων Η κοινωνική οργάνωση μόνη της είναι ανίσχυρη να αγωνιστεί ενάντια στη χαοτική παρακμή του κόσμου και του ανθρώπου. Ο κόσμος κινδυνεύει να μεταβληθεί σ' ένα οργανωμένο και τεχνοποιημένο χάος, όπου εκδηλώνονται οι πιο φοβερές μορφές της ειδωλολατρίας και της δαιμονολατρίας. Για μια ακόμα φορά είναι ανάγκη να επιστρέψει ο άνθρωπος στο μονοθεϊσμό, γιατί διαφορετικά θα εκφυλιστεί, θα διαλυθεί μέσα στο σύννεφο των κοσμικών στοιχείων που οργανώθηκαν σε κοινωνικές συλλογικότητες . Ο εκφυλισμός αυτός ενεργεί σε δύο κατευθύνσεις, την αποκτήνωση και τη μηχανοποίηση.

Μια νέα χριστιανική πραγματικότητα θα πρέπει να φανερωθεί στον κόσμο μας. Και από αυτήν και την εξέλιξη της θα εξαρτηθεί το πεπρωμένο του ανθρώπου και του κόσμου. Η πνευματικότητα αυτή δεν μπορεί να είναι αφηρημένη κι ούτε να εκπροσωπεί μια απομάκρυνση από τον κόσμο και την ανθρωπότητα. Θα πρέπει να σημαίνει την επενέργεια του Πνεύματος μέσα στον κόσμο και τον άνθρωπο. Η νέα πνευματικότητα δεν πρέπει να αποδέχεται την υποταγή στις κοινωνικές και τεχνικές κοσμικές δυνάμεις. Η πνευματικότητα αυτή θα θυμίζει στον άνθρωπο το βασιλικό του ρόλο και τη δημιουργική του εργασία. Ο άνθρωπος της νέας πνευματικότητας δε θα καταριέται πια τον κόσμο, ούτε θα περιφρονεί και θα αναθεματίζει τους δαιμονισμένους και τους ειδωλολάτρες. Θα συμμετέχει στα βάσανα του κόσμου, θα υπομένει την ανθρώπινη τραγωδία αναζητώντας να προσφέρει το στοιχείο της πνευματικής λυτρώσεως σ' όλες τις περιοχές της ανθρώπινης ζωής· Το πρόσωπο που ενισχύεται και στηρίζεται πνευματικά δε θα επιτρέπει στις δαιμονικές δυνάμεις να το καταλύσουν δε θα είναι άλλωστε απομονωμένο και κλεισμένο στον εαυτό του. Θα είναι πρόθυμο να γεμίσει με παγκόσμιο περιεχόμενο, με όλες τις υπέρτατες αξίες. Στο σημείο αυτό έχουμε ένα πνευματικό πρόβλημα εξαιρετικά πολύπλοκο. Το πρόβλημα μας είναι σχετικό με τη σχέση ανάμεσα στο προσωπικό και το υπερπροσωπικό . Η σχέση αυτή είναι το πέρασμα σε μια επικοινωνία ανάμεσα στα πρόσωπα, επικοινωνία που όμως ποτέ δεν είναι πέρασμα στο απρόσωπο. Η νέα πνευματικότητα φανερώνει όχι μόνο την πορεία του ανθρώπου και του κόσμου προς το Θεό, όχι μόνο μια άνοδο αλλά ακόμα και μια κάθοδο, δηλαδή το πλήρωμα της αλήθειας του θεανθρώπου και της θεανθρώπινης ζωής.

Στην παλιά πνευματικότητα η αγάπη του Θεού σήμαινε συχνά την αδιαφορία για τους ανθρώπους που αποστρεφόταν, ενώ αναθεμάτιζε τον κόσμο. Στην αναγεννημένη όμως ζωή του Πνεύματος δεν υπάρχει παρά μια μόνο φιλανθρωπία που συνδέει το Θεό με όλα τα δημιουργήματα του και όπου ο άνθρωπος εξασφαλίζει τον εξιλασμό, αλλά και μια δημιουργική δραστηριότητα. Αυτό προϋποθέτει όχι την άρνηση της ασκήσεως, άλλα ένα νέο τρόπο κατανοήσεως της, χάρη στον όποιο η άσκηση ελευθερώνεται από τα αρνητικά για τη ζωή στοιχεία, από αυτό που θα ονομάζαμε θρησκευτικό μηδενισμό.

Ο Χριστιανισμός είναι πρώτα απ' όλα η θρησκεία της αγάπης και της ελευθερίας, και ακριβώς γι' αυτή την ελευθερία το μέλλον δεν τοποθετείται ούτε στην προοπτική του κακού ούτε και στην προοπτική του καλού. Να γιατί φαίνεται να υπάρχει μια τραγική σύγκρουση. Η νέα πνευματικότητα οφείλει να εξανθρωπίσει και πάλι τον άνθρωπο, την κοινωνία, τον πνευματικό πολιτισμό και τον κόσμο. Για το Χριστιανισμό όμως η πορεία αυτή δεν είναι αποκλειστικά ανθρώπινη. Είναι πορεία θεανθρώπινη, είναι πορεία στο Χριστό και μέσα στο σώμα του Χριστού όπου μπορεί ο άνθρωπος να βρει τη σωτηρία του· διαφορετικά κινδυνεύει να καταστραφεί από τις δαιμονικές δυνάμεις, να θρυμματιστεί τελειωτικά από τους δαίμονες του μίσους και της βίας.

Το πρόβλημα αυτό του ανθρώπου έχει την προτεραιότητα από εκείνο της κοινωνίας και του πνευματικού πολιτισμού. Στη σφαίρα αυτού του προβλήματος η ανθρώπινη ύπαρξη δεν αγωνίζεται ως μια αφηρημένη πνευματική ολότητα· δεν κλείνεται μέσα στο στενό ατομικό κόσμο, άλλα εμφανίζεται ως μια πληρότητα ταυτόχρονα κοινωνική και κοσμική.

Μια νέα μέρα ξημερώνει για το Χριστιανισμό. Από κοινωνική άποψη μόνο ένας προσωποκρατικός σοσιαλισμός που συνδυάζει την κοινότητα και το πρόσωπο μπορεί να ανταποκριθεί στο Χριστιανισμό. Ήρθε η στιγμή, που μετά από μια φοβερή σύγκρουση, μετά από μια βαθιά αποχριστιανοποίηση του κόσμου που εξάντλησε κάθε απόθεμα δυνάμεως, να δούμε το Χριστιανισμό σ' ολόκληρο το μεγαλείο και την καθαρότητα του. Τότε θα μάθουμε στ' αλήθεια τι υποστηρίζει ο Χριστιανισμός και σε τι είναι αντίθετος. Τότε θα εμφανιστεί ο Χριστιανισμός ως το έσχατο καταφύγιο της ανθρωπότητας. Θα γνωρίσουμε τι είναι ο Χριστιανισμός για τον άνθρωπο και για τον αληθινό ανθρωπισμό, για την αξία και την αξιοπρέπεια του προσώπου, για την ελευθερία και την κοινωνική δικαιοσύνη, για την ελευθερία των λαών, για το φωτισμό και τη μεταμόρφωση, για τη δημιουργία μιας νέας ζωής. Θα γνωρίσουμε τέλος ότι μονάχα ο Χριστιανισμός τα υπερασπίζεται όλα αυτά.

Η κρίση στο Χριστιανισμό είναι πραγματικά κρίση αυτών που τον πρόδωσαν, τον παραμόρφωσαν και τον μόλυναν. Κι η αλήθεια αυτής της κρίσεως στρέφεται σ' ολόκληρο τον εκπεσμένο κόσμο και στην αμαρτωλή του ιστορία. Η αληθινή πνευματική αναγέννηση μέσα στον κόσμο θα αρχίσει ίσως όταν θα έχουν λυθεί τα στοιχειώδη καθημερινά προβλήματα της ανθρώπινης υπάρξεως για όλους τους ανθρώπους και τους λαούς, όταν τελικά θα έχουν κατανικηθεί η φοβερή αθλιότητα κι η οικονομική δουλεία του ανθρώπου. Τότε μόνο θα μπορούμε να περιμένουμε μια νέα και δυνατή αποκάλυψη του Αγίου Πνεύματος στον κόσμο.