ΧΕΙΡ ΑΓΓΕΛΟΥ

  ΧΕΙΡ ΑΓΓΕΛΟΥ

Έκθεση του Αγγέλου Ακοτάντου στο Μουσείο Μπενάκη

Δέηση Β΄ μισό 15ου αιώνα, Ζωγράφος Νικόλαος Τζαφούρης, Κέρκυρα, Μουσείο Αντιβουνιώτισσας

 

Μικρογραφία του χειρόγραφου του Μουσείου
του Λούβρου με τον αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄
Παλαιολόγο και την οικογένειά του
1403-05 Κωνσταντινούπολη



Τα Εισόδια της Θεοτόκου, 1425-1450.
Ζωγράφος Άγγελος
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο
(συλλογή Δ. Λοβέρδου)

Η αναδρομική έκθεση του ζωγράφου εικόνων Αγγέλου Ακοτάντου που έζησε στη βενετοκρατούμενη Κρήτη στο πρώτο μισό του 15ου αιώνα, αναδεικνύει τα υψηλής ποιότητας έργα μεταβυζαντινής τέχνης που αναπτύχθηκε στον ελλαδικό χώρο και κατά μια άποψη προσδιορίζουν τον ζωγράφο ως πρόδρομο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου.

Ο Άγγελος υπήρξε σπουδαίος ζωγράφος μιας ιδιαίτερα ενδιαφέρουσας εποχής η οποία ανθεί στο Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο) της Κρήτης, όπου μετά την πτώση της Πόλης, μετατοπίζεται το κέντρο της καλλιτεχνικής παραγωγής που διατηρούσε έως τότε η Κωνσταντινούπολη.
Η σημασία του ζωγράφου αυτού δεν έγκειται μόνο στο μεγάλο αριθμό εικόνων με την υπογραφή ΧΕΙΡ ΑΓΓΕΛΟΥ που έχει σωθεί, αλλά και στην ύπαρξη της ιδιόχειρης διαθήκης του, μέσα από την οποία προβάλλει η προσωπικότητα ενός καλλιτέχνη που κατείχε ιδιαίτερη θέση στην κοινωνία του βενετοκρατούμενου Χάνδακα. 22 εικόνες φέρουν την υπογραφή ΧΕΙΡ ΑΓΓΕΛΟΥ, ενώ ένας αριθμός τουλάχιστον 30 εικόνων μπορεί να αποδοθεί στον ίδιο.
Ο Κρητικός ζωγράφος Άγγελος Ακοτάνος ήταν ένας ευκατάστατος αστός κάτοικος του Χάνδακα όπως μας πληροφορεί η ιδιόχειρη διαθήκη του που έχει βρεθεί και εκτίθεται στην έκθεση.
Η περίοδος της καλλιτεχνικής δράσης του τοποθετείται ανάμεσα στο 1425 και το 1450, το έτος που πεθαίνει. Οι εικόνες του Αγγέλου χαρακτηρίζονται από υψηλή καλλιτεχνική ποιότητα, στην οποία συνυπάρχουν οι αναζητήσεις της ζωγραφικής της Κωνσταντινούπολης με την εκλεκτική υιοθέτηση στοιχείων της βενετσιάνικης ζωγραφικής. Με τις εικόνες του ο Άγγελος φαίνεται να συμμετέχει αλλά και να σχολιάζει σημαντικά θεολογικά ζητήματα του καιρού του, πράγμα που φανερώνει το εύρος των προβληματισμών και της κατάρτισής του. Καθιερώνει εικονογραφικά τη λατρεία «νέων» αγίων, όπως ο άγιος Φανούριος, «προπαγανδίζει» υπέρ της Ένωσης της Ανατολικής με τη Δυτική Εκκλησία με τις εικόνες του ασπασμού των αποστόλων Πέτρου και Παύλου (αρ. 21-23), επεξεργάζεται θέματα με λεπτές θεολογικές αποχρώσεις, όπως ο Χριστός η Άμπελος, στις οποίες ενδεχομένως να εμπεριέχεται και κάποια φιλενωτική διάθεση.
Η διαίρεση της έκθεσης σε τρεις ενότητες (Γύρω στο 1400: Κωνσταντινούπολη και Κρήτη, Ο ζωγράφος Άγγελος Ακοτάντος, Μετά τον Άγγελο) αναζητά την τέχνη των ζωγράφων που υπήρξαν οι δάσκαλοί του και εκείνων που τεκμηριώνουν την καθοριστική επιρροή του Άγγελου στο έργο τους.
Όπως προκύπτει από την πρώτη ενότητα δάσκαλοί του θεωρούνται έργα τα οποία είτε έχουν αποδεδειγμένα παραχθεί στην Κωνσταντινούπολη είτε θεωρούνται, λόγω της υψηλής τους ποιότητας, ότι είναι έργα της Κωνσταντινούπολης, εικόνες που ζωγραφίστηκαν στην Κρήτη από τους Κωνσταντινουπολίτες ζωγράφους κατοίκους στον βενετοκρατούμενο Χάνδακα. Ακόμα, εικόνες με έντονα δυτικό χαρακτήρα οι οποίες παράγονται σε εργαστήρια της βενετοκρατούμενης Κρήτης και αντανακλούν τις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν στο νησί.
Επιρροές του Αγγέλου εντοπίζονται σε τρεις σπουδαίους Κρητικούς ζωγράφους του β΄μισού του 15ου αιώνα: τον Ανδρέα Ρίτζο, τον Ανδρέα Παβία και τον Νικόλαο Τζαφούρης οι οποίοι φαίνεται ότι μαθήτευσαν στο εργαστήριο του Αγγέλου. Αυτό τουλάχιστον υπονοεί η πολύ στενή εικονογραφική και τεχνοτροπική σχέση των εικόνων τους με εκείνες του Αγγέλου. Στην ενότητα αυτή έχει επιλεγεί από τον 16ο αιώνα μία εικόνα του Μιχαήλ Δαμασκηνού η οποία αντιγράφει την εικόνα του Αγγέλου με τα Εισόδια της Θεοτόκου, καθώς και η Κοίμηση της Θεοτόκου του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου από τον ομώνυμο ναό στην Ερμούπολη της Σύρου. Ο 17ος αιώνας εκπροσωπείται από την εικόνα του Ένθρονου Χριστού Παντοκράτορα του Εμμανουήλ Τζάνε, που αντιγράφει την αντίστοιχη εικόνα του Αγγέλου στη Ζάκυνθο, και από δύο εικόνες του Εμμανουήλ Λαμπάρδου, η μία με τα Εισόδια της Θεοτόκου, που αντιγράφει την εικόνα του Αγγέλου και η άλλη με τον Θεολόγο και τον μαθητή του Πρόχορο που αντιγράφει την εικόνα του Αγγέλου στη Μονή Σινά.

Τα εκθέματα προέρχονται από:
Μουσεία του εξωτερικού: Βρετανικό Μουσείο, Μουσείο Fitzwilliam- Κέμπριτζ, Μουσείο του Λούβρου, Μουσείο Εικόνων-Recklinghausen, Galleria Sabauda-Τορίνο, Pinacoteca Nazionale-Bologna, Μουσείο Εικόνων του Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, Κρατικά Αρχεία Βενετίας
Δημόσια Μουσεία της Ελλάδας: Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Μουσείο Κανελλοπούλου, Μουσείο Εικόνων-Ζάκυνθος, Μουσείο Αντιβουνιώτισσας-Κέρκυρα
Μονές: Μονή Αγίου Ιωάνη του Θεολόγου-Πάτμος, Μονή Ευαγγελισμού-Πάτμος, Μονή Βαρσαμονέρου, Οδηγήτριας και Αγία Μονή Βιάννου Κρήτης
Ναούς: Κοιμήσεως Θεοτόκου στην Ερμούπολη Σύρου, Προφήτη Ηλία και Μεταμορφώσεως στη Νάξο, Αγίας Αικατερίνης στη Φολέγανδρο, ενοριακός ναός στις Μάλλες Ιεράπετρας
Ιδιωτικές συλλογές των Αθηνών και της Κέρκυρας από το Μουσείο Μπενάκη και την Ιερά Αρχιεπισκοπή Κρήτης (Συλλογή εικόνων Αγίας Αικατερίνης Σιναϊτών)

Επιμέλεια : Μαρία Βασιλάκη